2025 жылғы 13 тамызда Шымкент қаласының Қаратау ауданында жүргізілген жоспарлы тексеру барысында мемлекеттік жерді заңсыз иелену фактісі анықталды. Тексеру қорытындысына сәйкес, бір тұрғын өзіне тиесілі жер телімінің шекарасынан асып, оған іргелес жатқан мемлекет меншігіндегі аумақты өз бетінше қоршап алған. Мұндай әрекет Қазақстан Республикасының Жер кодексінде белгіленген талаптарды өрескел бұзу болып саналады. Анықталған дерек бойынша материалдар тиісті мемлекеттік органдарға жолданып, құқық бұзушыға қатысты әкімшілік шара қолдану қарастырылуда.

Заңсыз жер иелену – тек қана әкімшілік құқық бұзушылық емес, сонымен қатар қоғамдық мүддеге қарсы әрекет. Қаратау ауданындағы жағдай соның айқын дәлелі. Мемлекеттік жерлер – барлық азаматтардың ортақ игілігі, оларды өз бетімен иемдену көпшілікке қолжетімді аумақтарды тарылтып қана қоймайды, сонымен бірге қала құрылысын жоспарлауға, жол, инженерлік желілер немесе әлеуметтік нысандар салуға кедергі келтіреді. Мұндай жерлерде заңсыз құрылыстардың салынуы қауіпсіздік нормаларының сақталмауына, сондай-ақ санитарлық және экологиялық талаптардың бұзылуына әкеп соқтырады.

Анықталған жағдайда, тұрғын өз ауласының аумағын кеңейту мақсатында қоршауды жылжытып, көршілес мемлекеттік жер телімін жеке пайдалану үшін қосып алған. Бұл аумақ халықтың еркін жүріп-тұруына және белгілі бір дәрежеде көгалдандыру немесе қоғамдық мақсатта пайдалану мүмкіндіктеріне шектеу қояды. Сонымен бірге, заңсыз иемдену әрекеті қоршаған ортаға зиян келтіру қаупін тудырады: аумақтың табиғи дренаж жүйесі бұзылып, жасыл желектер зақымдалуы мүмкін.

Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 43-бабы мен 145-бабында жерді мақсатсыз пайдалану және заңсыз иемдену жағдайларына қатаң тыйым салынған. Мұндай әрекеттер үшін ескерту немесе айыппұл түріндегі әкімшілік жауапкершілік көзделген, ал ауыр жағдайларда – жерді мәжбүрлі түрде мемлекет меншігіне қайтару қолданылады. Құқық бұзушылықты анықтау – жер инспекциясы, әкімдік, архитектура және қала құрылысы бөлімдері, сондай-ақ жер кадастры қызметтерінің бірлескен жұмысының нәтижесі.

Бұл жағдай халық арасында құқықтық сауаттылық деңгейін көтерудің маңыздылығын тағы да айқындайды. Көптеген тұрғындар жерді пайдалану ережелері мен шекараларды анықтау тәртібін толық білмейді немесе елемейді. Нәтижесінде заңсыз иемдену фактілері көбіне көршілер арасындағы даулар, құрылыс нормаларының бұзылуы және соттық істермен аяқталады. Шымкент қаласы әкімдігі мұндай оқиғалардың алдын алу үшін тұрғындарға арналған түсіндіру жұмыстарын күшейтуді жоспарлап отыр: жиналыстар, құқықтық кеңестер, ақпараттық брошюралар мен әлеуметтік желілер арқылы түсіндіру жүргізіледі.

Өткен жылдардағы тәжірибеге көз жүгіртсек, ұқсас жағдайлар бірнеше рет тіркелген. 2023 жылы Абай ауданында 8 жер учаскесінің шекаралары заңсыз кеңейтіліп, жалпы көлемі 0,9 гектар мемлекеттік жер иемденілгені анықталған. Ал 2024 жылы Еңбекші ауданында бір кәсіпкер сауда павильонын орнату үшін қоғамдық тротуардың бір бөлігін заңсыз қоршап алған. Бұл жағдайларда да материалдар сотқа жолданып, жер мемлекетке қайтарылды.

Салыстырмалы түрде алғанда, биылғы тексерулер бұрынғыдан да жүйелі жүргізіліп жатыр. 2025 жылы қала әкімдігі жер инспекциясымен бірлесіп, дрондар арқылы аэрофототүсірілім жасау, электронды кадастрлық карталармен салыстыру және GPS өлшеу технологияларын қолдана бастады. Бұл әдістер заңсыз құрылыстар мен қоршауларды тезірек және дәлірек анықтауға мүмкіндік береді.

Осындай заманауи тәсілдердің енгізілуі халықтың жер заңнамасына бейжай қарамауына әсер етеді. Біріншіден, тұрғындар заң бұзушылықтың жасырын қалмайтынын түсінеді. Екіншіден, ақпараттық жұмыстардың нәтижесінде адамдар жер учаскесінің шекарасын рәсімдеу тәртібімен, қажетті құжаттар тізімімен және мемлекеттік органдардың рұқсатын алу жолдарымен танысады.

Халықтың құқықтық сауаттылығын арттыру тек құқық бұзушылықтардың алдын алып қана қоймайды, сонымен қатар қоғамда әділдік пен заң үстемдігі принциптерін нығайтады. Мемлекеттік жерлер – ұрпақтан ұрпаққа аманат етілетін ортақ байлық, оны қорғау әр азаматтың міндеті. Сондықтан жер қатынастары саласындағы тәртіпті сақтау тек мемлекеттік органдардың ғана емес, бүкіл қоғамның ортақ жауапкершілігі болып табылады.

Қаратау ауданында болған соңғы жағдай – бұл жеке бір азаматтың заңсыз әрекеті ғана емес, сонымен бірге жалпы қоғам үшін сабақ болуы тиіс. Өткен жылдардағы мысалдар көрсеткендей, егер алдын алу шаралары уақытында және кешенді түрде жүргізілсе, мұндай құқық бұзушылықтардың саны айтарлықтай азаяды. Ал жаңа технологияларды қолдану мен ашық ақпараттық саясат бұл бағыттағы жұмысты анағұрлым тиімді етеді.